Khám phá chấn động: NASA tìm thấy manh mối vàng từ dữ liệu "bỏ quên"

Sự kiện gây chấn động cộng đồng khoa học

Vào đầu tháng 5/2025, NASA khiến giới thiên văn học sững sờ khi công bố một khám phá cực kỳ đặc biệt: manh mối về nguồn gốc của vàng trong vũ trụ đã được phát hiện trong dữ liệu bị "bỏ quên" suốt 20 năm.

Thông tin này được đưa ra sau khi nhóm nhà khoa học từ NASA phối hợp với Cơ quan Vũ trụ châu Âu (ESA) cùng các nhà nghiên cứu từ nhiều trường đại học hàng đầu thế giới tiến hành rà soát dữ liệu cũ thu thập từ năm 2004. Điều khiến phát hiện này trở nên đặc biệt chính là việc một phần dữ liệu thu được từ vụ nổ của một magnetar – sao neutron từ tính cao – lại chứa dấu hiệu hình thành vàng.

Dữ liệu bị "bỏ quên": Kho báu trong kho lưu trữ của NASA

Tín hiệu lạ từ năm 2004

Ngày 27 tháng 12 năm 2004, một trong những vụ nổ thiên văn mạnh nhất từng được ghi nhận đã xảy ra trong chòm sao Sagittarius – một vụ bùng phát tia gamma cực mạnh kéo dài vài mili giây, phát ra từ thiên thể mang tên SGR 1806-20 – một magnetar cách Trái Đất khoảng 50.000 năm ánh sáng.

Mặc dù tín hiệu khi ấy được ghi nhận bởi nhiều đài quan sát, bao gồm kính thiên văn gamma INTEGRAL của ESA và các thiết bị thuộc NASA, nhưng dữ liệu nhanh chóng bị "xếp xó" do khó giải mã và không liên quan trực tiếp đến các mục tiêu nghiên cứu chính thời điểm đó.

Tái khai thác – Bước ngoặt của khoa học

Hai thập kỷ sau, nhờ công nghệ AI phân tích dữ liệu hiện đại, nhóm nghiên cứu do tiến sĩ Jennifer Barnes (Đại học Columbia) đứng đầu đã phát hiện ra dấu vết phóng xạ của nguyên tố nặng hình thành ngay sau vụ nổ. Đặc biệt, mô phỏng cho thấy quá trình bắt neutron nhanh (r-process) đã diễn ra trong môi trường từ trường khắc nghiệt của magnetar, tạo ra vàng và các kim loại quý hiếm khác như bạch kim, uranium.

Magnetar – Nguồn gốc mới của vàng trong vũ trụ

Magnetar là gì?

Magnetar là dạng sao neutron đặc biệt, có từ trường mạnh hơn Trái Đất tới hàng triệu lần, hình thành từ các vụ nổ siêu tân tinh của sao có khối lượng lớn gấp 10–25 lần Mặt Trời.

Magnetar có vòng đời cực kỳ ngắn nhưng năng lượng phát ra khi nó bùng nổ lại vô cùng lớn. Những vụ nổ đó tạo ra một môi trường lý tưởng cho quá trình tổng hợp nguyên tố nặng thông qua r-process – nơi các neutron bị bắt vào hạt nhân nguyên tử nhanh hơn tốc độ phân rã beta, tạo ra vàng, bạc, thorium,...

Vì sao magnetar quan trọng?

Trước đây, các nhà khoa học tin rằng va chạm giữa hai sao neutron là nguồn chính của nguyên tố nặng. Tuy nhiên, những sự kiện như vậy hiếm xảy ra. Trong khi đó, magnetar thì phổ biến hơn và nếu có thể tạo ra vàng, chúng sẽ giải thích được sự hiện diện sớm của kim loại quý này trong các thiên hà trẻ.

“Nếu các vụ nổ từ magnetar thực sự tạo ra vàng, điều đó có nghĩa là chúng ta đã đánh giá thấp tầm quan trọng của chúng trong chuỗi sự kiện hóa học của vũ trụ.” – tiến sĩ Ian Whelan, NASA.

Công nghệ AI – Chiếc chìa khóa mở kho báu

Sự kiện này là một minh chứng mạnh mẽ cho tiềm năng của AI trong việc phân tích lại dữ liệu thiên văn học cũ. Nhờ vào các thuật toán học sâu (deep learning), nhóm nghiên cứu đã phát hiện ra sự hiện diện của đồng vị vàng (Au-197) trong mô hình quang phổ gamma. Một điều không thể làm được với công nghệ phân tích năm 2004.

Ngoài ra, công nghệ AI còn giúp mô phỏng chính xác quá trình tạo nguyên tố trong vài phần triệu giây – điều gần như không thể tính toán thủ công trước đây. Điều này mở ra một kỷ nguyên mới trong việc khai thác “dữ liệu bị bỏ quên” không chỉ trong thiên văn mà còn ở nhiều ngành khoa học khác.

Tầm ảnh hưởng toàn cầu và tương lai nghiên cứu

Khoa học thiên văn bước sang trang mới

Việc magnetar được chứng minh có thể tạo vàng khiến các mô hình vũ trụ hiện tại cần điều chỉnh. Tỉ lệ vàng trong Dải Ngân Hà có thể phải được tính lại dựa trên mật độ và tần suất của các magnetar hoạt động.

Nhiều tổ chức thiên văn như JAXA (Nhật Bản), ESA (châu Âu) và các đài quan sát tại Chile, Hàn Quốc, Úc… đã bày tỏ sự quan tâm và lên kế hoạch hợp tác quốc tế nhằm quan sát magnetar theo thời gian thực.

Hệ quả vượt xa ngành thiên văn

• Định hình lại giả thuyết vũ trụ sơ khai: Vàng và các nguyên tố nặng có thể đã được hình thành sớm hơn hàng tỷ năm so với các lý thuyết hiện tại.

• Ảnh hưởng tới ngành địa chất học: Giải mã nguồn gốc của vàng trong Trái Đất từ các sự kiện ngoài hành tinh.

• Thúc đẩy việc tái đánh giá kho dữ liệu khoa học toàn cầu: Không chỉ NASA, mà cả các cơ quan như NOAA, ESA, CERN,… cũng đang được khuyến khích rà soát lại dữ liệu lưu trữ.

Một câu chuyện "người thật, việc thật" đầy cảm hứng

Tiến sĩ Jennifer Barnes chia sẻ rằng nhóm của cô gần như đã bỏ cuộc vì dữ liệu bị nhiễu, mờ nhạt, và không đủ tín hiệu rõ ràng. Nhưng sự quyết tâm, cộng với trợ lực của AI, đã giúp nhóm “đào vàng trong dữ liệu”.

“Chúng tôi đã làm việc hàng tháng trời chỉ để phân tích vài mili giây dữ liệu. Nhưng khoảnh khắc nhận ra nó chính là dấu vết của vàng – chúng tôi đã khóc trong phòng thí nghiệm.” – Barnes chia sẻ.

Những con số ấn tượng từ khám phá

Vũ trụ còn vô vàn điều kỳ diệu

Khám phá chấn động của NASA là một minh chứng tuyệt vời cho việc kiên trì, tận dụng tri thức cũ kết hợp công nghệ mới sẽ mang lại những thành tựu vượt xa mong đợi.

Vàng – biểu tượng của sự vĩnh cửu và giàu có – hóa ra lại đến từ những vụ nổ tàn bạo và xa xôi nhất vũ trụ.